Jazda samochodem odbywa się zawsze wśród całej masy otaczających ją zjawisk i zdarzeń. Ów zjawiska i zdarzenia wywierają wpływ na czynności kierowcy, który musi dostosować swoją jazdę do zaistniałych sytuacji. Takie sytuacje nazywamy warunkami. Równowagę pomiędzy czynnościami kierowcy a zadaniami, jakie musi wykonać, nazywamy sytuacją normalną. Natomiast sytuację w której zostaje naruszona równowaga między podstawowymi elementami (czynnościami a zadaniami, warunkami i cechami osobowości), możemy nazwać trudną.
Do sytuacji trudnych zaliczymy występujące u wielu kierowców zmęczenie, które przejawia się obniżeniem lub utratą zdolności do kontynuowania jazdy, ponieważ spada u nich stopień reagowania na bodźce, pogorszenie koordynacji, szczególnie wzrokowo-ruchowej, a także obniża się precyzja w wykonywaniu ruchów i koncentracja uwagi. Elementem towarzyszącym zmęczeniu jest senność. Zmniejszenie zdolności w prowadzeniu pojazdu samochodowego wywołuje stres, strach, wszelkie używki, zdenerwowanie się itp.
Przyjmując definicję stresu opracowaną przez Strelau’a nazwiemy go stanem jednostki charakteryzujący się silnymi i negatywnymi emocjami oraz sprzężonymi z nimi zmianami fizjologicznymi i biochemicznymi, które znacznie przekraczają swój przeciętny (bazowy) poziom aktywacji. Stan ten jest spowodowany przez utratę równowagi między wymaganiami a możliwościami jednostki.
Stres ma negatywny wpływ na podejmowanie przez nas decyzji oraz na funkcjonowanie procesów poznawczych (procesów orientacyjnych, procesów pamięciowych itd.) w czasie kierowania samochodem.
Kolejną trudną sytuacją jest stan deprywacji u kierowcy, a występuje wtedy, kiedy w otoczeniu brak jest podstawowych elementów potrzebnych do normalnego funkcjonowania organizmu. Zjawisko to występuje u kierowców wykazujących skrajne zmęczenie psychiczne, spowodowane długotrwałym napięciem uwagi, oczekiwaniem, przedłużającą się sytuacją zagrożenia, brakiem wypoczynku i snu, niezaspokojonym pragnieniem oraz głodem.
W przypadkach deprywacji obserwuje się wzmożoną lękliwość, drażliwość, agresywność, krzykliwość lub milczenie. Mogą też pojawiać się u nich różne objawy anormalne, tj. zaburzenia organów zmysłowych, złudzenia, halucynacje oraz zaburzenia czynności umysłowych (pamięci, koncentracji uwagi i innych).
Istotną sprawą dla sportu samochodowego jest występowanie sytuacji zwanych przeciążeniami. Dotyczą one także zwyczajnych kierowców, ale dla kierowcy i pilota rajdowego są bardzo istotne. Przeciążeniami nazywamy sytuacje, w których człowiek otrzymuje zadania na granicy swoich sił fizycznych i psychicznych, wymagające maksymalnego wysiłku.
Wykonywanie czynności w sytuacji przeciążenia jest możliwe tylko przez krótki czas, potem zaś szybko następują zaburzenia i mniejsza lub większa utrata zdolności do wykonywania pracy jaką jest przecież kierowanie samochodem. Kierowca jest przemęczony, wyczerpany i zniechęcony do dalszej jazdy.
Podczas rajdu samochodowego zawodnicy szczególnie narażeni są na dużą ilość przeciążeń. Szybka jazda po odcinku specjalnym powoduje, że kierowca musi połączyć w jedność takie elementy, jak maksymalna koncentracja, szybka reakcja, spostrzegawczość, duży wysiłek fizyczny, podzielność uwagi, jazda w sytuacji zagrożenia. Czasy przejazdu poszczególnych os-ów wahają się od kilku do kilkudziesięciu minut.
Z własnego doświadczenia wiem, że dłuższa jazda rajdowa bardzo przemęcza i osłabia zarówno fizycznie, jak i psychicznie organizm, wywołując wszystkie tego skutki w czynnościach kierowcy.
Kolejną grupą sytuacji trudnych są zagrożenia. Przez zagrożenie rozumiemy sytuacje, kiedy zachodzi prawdopodobieństwo naruszenia wartości cenionych przez człowieka – życia, zdrowia, własności, wolności itp. W sytuacjach zagrożenia człowiek podejmuje wszelakie czynności obronne, a w szczególności: agresja, ucieczka, dezorganizacja czynności, protest.
Dezorganizacja psychiki kierowcy zależy od odporności psychicznej, na którą działają negatywne bodźce w danej sytuacji drogowej.
W szczególności zależy od:
1) odporności psychicznej i fizycznej;
2) sprawności organizacyjnej;
3) długości czasu pracy w warunkach zagrożenia;
4) psychologicznego przygotowania kierowców do prowadzenia samochodów w warunkach normalnych i zagrożenia.
O skuteczności działania i poprawności funkcjonowania kierowcy w czasie trudnych sytuacji może decydować stopień napięcia emocjonalnego, poczucie odpowiedzialności i waga wykonywanego zadania, obawa przed uszkodzeniem pojazdu oraz narastający strach przed utratą życia lub zranieniem.
Ostatnim elementem z grupy sytuacji trudnych będą utrudnienia. Pojawiają się one wówczas, gdy przy wykonywaniu zwykłych zadań w poprawny sposób i przy normalnych sytuacjach drogowych, zachodzą zaburzające równowagę zmiany w szczegółach.
Może to być: niesprawność techniczna samochodu, brak narzędzi lub zapasowych części do naprawy. Również niepełne informacje mogą spowodować, że kierowca podejmuje nietrafne decyzje. Ogólnie utrudnienia wywoływane są przez różnego rodzaju przeszkody o charakterze fizycznym, społecznym i moralnym. Ponadto należą do nich różnego rodzaju naciski np. wymuszanie pośpiechu na kierowcy1.
Utrudnienia są nierozłącznym elementem pracy kierowcy rajdowego. Podczas zawodów stwarza się specjalnie utrudnienia w postaci fizycznej (szykany, przejazdy w trudnym terenie, wysepki, uskoki itp.), ażeby kierowcy mogli wykazać się doświadczeniem, techniką jazdy i odpornością na przeciążenia.
Kolejnym utrudnieniem dla zawodników jest płynący czas, wymuszający na kierowcy szybszą jazdę, pośpiech. Na koniec dodam, że utrudnienia wynikające z awarii samochodów są chlebem powszednim w sporcie samochodowym.
Podsumowując ten podrozdział możemy zaobserwować, że w naszym codziennym użytkowaniu samochodu spotykamy się ze wszystkimi wymienionymi sytuacjami trudnymi.
Uważam, że powinno się przygotowywać wszystkich kursantów ubiegających się o prawo jazdy do postępowania w przypadku wystąpienia sytuacji trudnej. Ma to szczególne znaczenie dla poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego.
1 Ibidem, str. 29-34.
#samochodemnawakacje #psychologiakierowcy #rajdysamochodowe